Türkiye'de Önem Verilmesi Gereken Bir Konu: ÇİNKO NOKSANLIĞI..
 

Zn kimyasal sembolü ile gösterilen çinko, bitkiler tarafından en fazla ihtiyaç duyulan altı iz elementten birisidir ve göreceli olarak küçük miktarlarda ihtiyaç duyulmasına rağmen noksanlıklarında dikkate değer verim kalite kayıplarına neden olmakta, hatta bazı koşullarda bitkinin iflasına kadar gidebilmektedir.

Çinko noksanlıkları, dünya genelinde geniş bölgelerde etkili olmaktadır. Bazı topraklarda doğal olarak düşük miktarlarda bulunmakta; ya da toprakta bulunan bazı bileşenlerin etkileşimlerinden dolayı bağlanarak veya bitki köklerinin kuraklık (abiyotik), hastalık (biyotik) gibi nedenlerle stres ve baskı altında kalması nedeniyle bitki tarafından alınamayabilir.

Aşağıdaki tabloda, Uluslararası Çinko Birliği (IZA) adına Profesör Brian Alloway (2003) tarafından hazırlanan, çinko noksanlıklarının küresel ölçekteki dağılımını belirten haritayı görmektesiniz. Burada dikkat etmemiz gereken, Türkiye, tarımı yapılan birçok ürün açısından ek***liğin olduğu bir bölgede bulunmaktadır.



Çinko Noksanlığının Toprakta ve Bitkilerde Teşhisi

Öncelikle toprak analizleri, topraktaki çinko dahil bütün besin elementlerinin yeterlilik seviyelerini belirleyebilir. Farklı tarlalardan ve farklı bölgelerden alınan örneklere göre yapılan analizler daha sonradan değerlendirilerek, bölgesel noksanlık haritaları hazırlanabilir.

Aşağıda Tablo 2'de bu şekilde hazırlanmış bir haritayı görebilirsiniz. 1993 yılından itibaren, yaklaşık 15 yıldır Türkiye'de çalışan, Yara Phosyn firmasına gönderilen örnekler İngiltere'deki Yara Phosyn laboratuvarlarınca analiz edilerek, Yara Phosyn'in Megalab programı dâhilinde işlenmiş ve bölgesel olarak noksanlık yüzdelerini gösterir haritalar oluşturulmuştur.



Bitki, çinko noksanlığına maruz kaldığında, çoğunlukla yapraklarında ve gelişmekte olan sürgünlerinde görsel noksanlık belirtileri ile karşılaşırız. Tipik olarak; gelişme geriliğine ek olarak, olması gerektiğinden küçük şekli bozuk yapraklar (rozetleşme) ve ilerleyen seviyelerde özellikle meyve ağaçlarında ve çalımsı bitkilerde tepe dallarda boğum aralarının uzaması ve saplarda nekrozlara neden olabilir. Ayrıca çinko noksanlığı, meyve ve sebzelerde elde edilen ürünlerin kalitesini ve albenisini kayda değer bir biçimde azaltır.

Zn noksanlığı Türkiye için önemli olan kültür bitkilerinin birçoğunda kolayca görülebilir.

Türkiye'nin birçok bölümünde çinko noksanlığı ciddi seviyelerde bulunmaktadır. Arazi özelliklerine göre değişmekle beraber, sadece çinko uygulaması ile bitkilerden ciddi yanıtlar alınabilmektedir.

Çinko Noksanlıklarında Uygulanan Gübre Seçenekleri

Hâlihazırda, Türkiye'de çinko noksanlığına karşı uygulanacak muhtelif gübreler mevcuttur. Bunlar; çinko içeren suda çözünür hazır gübreler, çinko ile muamele edilmiş "çinko emdirilmiş" granül gübreler, özel formüle edilmiş çinkolu yaprak gübreleri ve son olarak tohum kaplamalarına yönelik çinko içeren tohum uygulamalarıdır.

Toprak Uygulamaları

Sabancı Üniversitesinden Profesör İsmail Çakmak'ın İç Anadolu Bölgesinde buğday üzerine yaptığı çalışmalara dayandırarak söyleyebiliriz ki; 1990'ların ortasından günümüze, çinko ile harmanlanmış gübrelerin kullanımında, Türkiye'de kayda değer bir artış söz konusudur.

Bununla beraber, gübreler ve seçenekler daha ayrıntılı araştırmalarla geliştirilmiş, günümüzde daha etkili seçenekler, geleneksel harmanlanmış çinkolu gübrelerle karşılaştırıldığında düşük oranlarda uygulanmasına rağmen, bitkini tepkisinin daha iyi ya da aynı olduğu yeni ürünler elde edilmiştir.

Çinko "Emdirilmiş" Gübreler

Bu yöntem, her gübre taneciğinin çinko ile eşit kaplanması ile bir adım öne çıkar. İlk olarak Yara Phosyn Fransa tarafından yaygınlaştırılmış, Kanada, ABD gibi ülkelerde gübre üreticileri tarafından kullanılarak, homojen ve etkili mikro element "emdirilmiş" ve etkinliği arttırılmış gübreler ile kendisini kanıtlamıştır.

Bu yöntemle üretilen granül gübrelerin, mikro element içeriklerinin, homojen dağılımı açısından geleneksel yöntemle üretilen gübrelerle karşılaştırılmasını Tablo 7'de görmektesiniz. Bağımsız kurumlarca yapılan denemelerde geleneksel gübrelere göre bitkilerin de uygulamalara daha iyi cevap verdiği görülmüştür.

Buğdayda yapraklardaki çizgilenme.

http://i43.tinypic.com/2wevw9z.jpg


Ayçiçeğindeki bodurlaşma.

http://i43.tinypic.com/rjjo85.jpg

Elmada rozetleşme.

http://i40.tinypic.com/cqe5e.jpg

Şeker pancarındaki nekrozlar.

http://i41.tinypic.com/qz52bk.jpg

Türkiye'nin birçok bölümünde çinko noksanlığı ciddi seviyelerde bulunmaktadır. Arazi özelliklerine göre değişmekle beraber, sadece çinko uygulaması ile bitkilerden ciddi yanıtlar alınabilmektedir.

Çinko Noksanlıklarında Uygulanan Gübre Seçenekleri

Hâlihazırda, Türkiye'de çinko noksanlığına karşı uygulanacak muhtelif gübreler mevcuttur. Bunlar; çinko içeren suda çözünür hazır gübreler, çinko ile muamele edilmiş "çinko emdirilmiş" granül gübreler, özel formüle edilmiş çinkolu yaprak gübreleri ve son olarak tohum kaplamalarına yönelik çinko içeren tohum uygulamalarıdır.

Toprak Uygulamaları

Sabancı Üniversitesinden Profesör İsmail Çakmak'ın İç Anadolu Bölgesinde buğday üzerine yaptığı çalışmalara dayandırarak söyleyebiliriz ki; 1990'ların ortasından günümüze, çinko ile harmanlanmış gübrelerin kullanımında, Türkiye'de kayda değer bir artış söz konusudur.

Bununla beraber, gübreler ve seçenekler daha ayrıntılı araştırmalarla geliştirilmiş, günümüzde daha etkili seçenekler, geleneksel harmanlanmış çinkolu gübrelerle karşılaştırıldığında düşük oranlarda uygulanmasına rağmen, bitkini tepkisinin daha iyi ya da aynı olduğu yeni ürünler elde edilmiştir.

Çinko "Emdirilmiş" Gübreler

Bu yöntem, her gübre taneciğinin çinko ile eşit kaplanması ile bir adım öne çıkar. İlk olarak Yara Phosyn Fransa tarafından yaygınlaştırılmış, Kanada, ABD gibi ülkelerde gübre üreticileri tarafından kullanılarak, homojen ve etkili mikro element "emdirilmiş" ve etkinliği arttırılmış gübreler ile kendisini kanıtlamıştır.

Bu yöntemle üretilen granül gübrelerin, mikro element içeriklerinin, homojen dağılımı açısından geleneksel yöntemle üretilen gübrelerle karşılaştırılmasını Tablo 7'de görmektesiniz. Bağımsız kurumlarca yapılan denemelerde geleneksel gübrelere göre bitkilerin de uygulamalara daha iyi cevap verdiği görülmüştür.

Nemlendiricilerin faydaları

http://i39.tinypic.com/22bw3k.jpghttp://i39.tinypic.com/212fz3n.jpg

Türkiye'de çinko noksanlığı görülen bir bölgede, buğdayda yapılmış uygulama örneği. Yaprak uygulamasına yönelik üretilmiş, formüle edilmiş gübrenin uygulama sonuçlarına Sağdaki fotoğrafta; çinko uygulaması yapılmamış, yapraklarında noksanlık belirtileri gösteren, zayıf ve seyrek bitkileri, soldaki fotoğrafta uygulanmış, kalın ve sağlam bitkileri, daha güçlü gelen, yeşil yaprakları görebiliriz.



İnsan Beslenmesinde Çinkonun Önemi

Özellikle son yıllarda yapılan çalışmalarla, Dünya genelinde hastalık ve dengesiz beslenmelerde etmen olarak çinko noksanlığının önemi daha da belirginleşmiştir.

Birleşmiş Milletler Beslenme ve Tarım Teşkilatı (FAO)'nın, 2003 ve 2004 yıllarında, Kopenhag'daki toplantılarında, Çinko noksanlığı, diğer mikro element noksanlıkları içerisinde, önemlilerden birisi olarak derecelendirilmiş, Dünya çapında insan sağlığında ve dengeli beslenmede dikkate alınacak öncelikler listesine girmiştir.

Bu makalede anlatılan çeşitli Çinko Gübreleri ve uygulamaları, verim miktarını arttırma amacında olmakla beraber ayrıca yetiştirilecek ürünlerin içerdiği çinko miktarını da artırmaya yöneliktir. Besin zincirine de doğru şekillerde giren ürün ve uygulamalara Yara Phosyn "agro-fortification" yani "tarımsal-destek" adını vermekte, bu çalışmalarla insan beslenmesine ve refahına da katkıda bulunmayı hedeflemektedir.


Dr. Kevin Moran Yara adına hazırladığı Poster Sunum ile Zinc Crops 2007 İstanbul Konferansında.

Dr Kevin Moran,
Teknik Servisler Müdürü
Yara Phosyn Ltd (İngiltere),
7 Ağustos 2007.

Çeviren: İlker Kaan Ulusoy
DRT Pazar ve Ürün Geliştirme Departmanı
ikulusoy@drt.com.tr

KAYNAKÇA
Alloway, B.J. (2004) Zinc in Soils and Crop Nutrition, International Zinc Association, Box 4, B-1150 Brüksel - Belçika

Cakmak I. (2006) Enriching grain with micronutrients: Benefits for crops and human health. IFA Agriculture Conference: Workshop on micronutrients, Kunmimg, Çin

Moran, K. (2004) Micronutrient Product Types and Their Development. Proceedings No. 545, International Fertiliser Society, York, İngiltere 1-24.